Poradnia Psychologiczno-Pedagogiczna w Kolnie

Strefa psychologa

• 
• 

Strony internetowe, które zawierają porady, wskazówki, informacje dla rodziców (dotyczą wychowania, rozwoju dzieci, profilaktyki, współczesnych zagrożeń) 

 

https://www.superkid.pl/

http://www.dla-dzieci.com.pl/

http://www.uczdziecko.pl/

https://akademiawychowania.com/

http://adhd.org.pl/portal2/index.php

http://www.psychologia.edu.pl/

(zakładka czytelnia)

https://mariolakurczynska.pl/

http://www.dzieckowsieci.pl/

https://akademia.nask.pl/baza-wiedzy/publikacje.html

https://parenting.pl/

 

Webinary, wykłady(online,audio) dotyczące wychowania, rozwoju dzieci, profilaktyki, obecnej sytuacji związanej z koronawirusem

• Jak się czujesz? Porozmawiajmy o emocjach.

              https://www.youtube.com/watch?v=jz024xd9EN8

• Jak rozmawiać i wspierać dzieci w tym czasie?

              https://www.youtube.com/watch?v=T2jKALI0v_A

• Jak radzić sobie z lękiem przed koronawirusem?

              https://www.youtube.com/watch?v=srrPodn3aag

• Koronawirus: jak zachować motywację w czterech ścianach?

               https://www.youtube.com/watch?v=RXoMCNH_ZJg

• Koronawirus: jak skutecznie uczyć się w domu?

               https://www.youtube.com/watch?v=D8UcJEgbHzw

• Co warto wiedzieć, kiedy wychowujemy (jeszcze) małe dziecko?

               https://www.youtube.com/watch?v=DtA8h7p-jmU

• Jak uczyć dziecko szczęśliwie żyć?

              https://www.youtube.com/watch?v=tAUlwk1Q0E4

• Nagrody czy kary? Czyli jak skutecznie motywować dziecko do współpracy?

              https://www.youtube.com/watch?v=axOT0jjuiF0

• Nasze emocje się różnią – trudne emocje dzieci i rodziców

               https://www.youtube.com/watch?v=vaMrYwvTcyw

• Złość nastolatków – emocjonalne tornado i remont w mózgu

              https://www.youtube.com/watch?v=YofM811uKK8

• Złość u dziecka – czemu nas tak złości?

               https://www.youtube.com/watch?v=zXHWrCKm9wQ

• Świat z perspektywy nastolatka

              https://www.youtube.com/watch?v=vK_sXeyKMrk

• Depresja nastolatków

               https://www.youtube.com/watch?v=J4C82hn7L0U

• Jak radzić sobie z trudnymi emocjami? – przewodnik dla młodzieży

               https://www.youtube.com/watch?v=0N2GNRWHkTM

• Wychowanie dzieci – 10 porad psychologa

               https://www.youtube.com/watch?v=HxbYRBAKs7U

• 10 fundamentalnych zasad wychowania dziecka

               https://www.youtube.com/watch?v=KWe_25PLCJk

 

 

Jak rozpoznawać zachowania niepożądane dziecka?

Kiedy korzystać z pomocy specjalistów?

            Wszystkie dzieci w swym repertuarze mają zachowania, które nam się podobają np. spokojna zabawa i takie, które wyraźnie nam przeszkadzają, irytują nas, np. nadmierna hałaśliwość, rozrzucanie przedmiotów.

W odniesieniu do dzieci – szczególnie młodszych definicja zachowania problemowego jest dosyć względna, dlatego należy mieć stale na uwadze typowe trudności rozwojowe, takie jak charakterystyczne dla wieku lęki czy okresy nasilonego buntu.

Dziecko w poszczególnych okresach swojego życia ma różne możliwości i umiejętności, które wpływają na jego sposób funkcjonowania. Ich znajomość często pozwala nam zachować spokój.

Warto mieć świadomość jakie są prawidłowe zachowania rozwojowe:

Emocje:

• Lęk separacyjny, czyli lęk przed oddzieleniem od ważnej bliskiej osoby – do piątego roku życia.
• Duża labilność (zmienność) emocjonalna, czyli skrajne emocje następujące szybko po sobie (radość, a zaraz potem gniew i płacz) – od drugiego do trzeciego roku życia).
• Negatywizm i wybuchy złości – od drugiego do trzeciego roku życia.
• Silne i długie przeżywanie emocji otoczenia – trzeci rok.
• Lęk przed zwierzętami – od trzeciego do czwartego roku życia.
• Lęk przed ciemnością i wyimaginowanymi postaciami – od piątego do szóstego roku życia.
• Leki z powodu śmierci i wojny, obawa o swój wygląd, niepowodzenie i odrzucenie społeczne – nastolatki.

Zabawa:

• Chęć spędzania czasu przed komputerem lub telewizorem – trzeci rok życia.
• Bicie się z rówieśnikami – trzeci rok życia.
• Dziewczynki chętnie bawiące się z chłopcami – do czwartego roku życia.
• Współpraca, dzielenie się z innymi, czekanie na swoją kolej, ale często tylko w przypadku przypomnienia o tym – trzeci rok życia.

Wyobraźnia i myślenie:

• Posiadanie wyimaginowanych przyjaciół – trzeci rok życia.
• Rozumienie żartów – trzeci rok życia.
• Rozmowa, tłumaczenie czegoś maskotkom i zwierzętom – czwarty rok życia.

Trening czystości:

• Wstępna gotowość do przejścia treningu czystości – trzeci rok życia.
• Sporadyczne moczenie, szczególnie nocne – do czwartego roku życia.
• Mowa – zacinanie się – 1 na 20 trzylatków.
• Bardzo liczne pytania dotyczące świata – piąty rok życia.

Dokonując analizy trudnych zachowań lub zaburzeń u dzieci należy pamiętać o złożoności ich przyczyn, częściowo zależą od genów (temperament) i częściowo od wychowania (charakter). Metody wychowawcze odpowiednie w przypadku bardzo grzecznej dziewczynki nie będą odpowiednie dla ruchliwego i ciągle buntującego się chłopca. Dlatego obserwacja zachowań dzieci, odpowiednie dobieranie sposobów postępowania z nimi jest szalenie ważne.

Czynniki protekcyjne, które mogą mieć ochronny wpływ na kształtowanie się niepokojących zachowań i zaburzeń u dzieci:

• Związane z dzieckiem:
• Wczesne osiągnięcia przez dziecko umiejętności samoregulacji zachowania i emocji (tzw. łatwy temperament).
• Rozwinięte umiejętności społeczne.
• Rozwinięte umiejętności o zdolności uczenia się, odnoszenie sukcesów w nauce.
• Związane z rodzicami i rodziną:
• Dobra, stabilna relacja przynajmniej z jednym opiekunem.
• Wspierający i posiadający autorytet rodzice
• Niezmienny i przewidywalny styl życia rodziny, stałe przyzwyczajenia.
• Pozytywne interakcje pomiędzy dzieckiem i rodzicem.
• Stabilna sytuacja rodzinna (stabilny związek rodziców, określone miejsca zamieszkania)
• Związane z grupą społeczną:
• Akceptacja przez rówieśników mających dobry wpływ na zachowanie dziecka.
• Utrzymywanie kontaktów z dziećmi dobrze się zachowującymi.
• Związane z otoczeniem:
• Nauka w dobrym przedszkolu lub szkole.
• Bezpieczne podwórko i zorganizowany czas po lekcjach.
• Posiadanie wysp kompetencji, czyli miejsc, gdzie dziecko jest akceptowane i doceniane.
• Wpływ wartościowego środowiska.
• Kontakt z mediami prezentującymi ograniczoną ilość przemocy i okrucieństwa.

Czynniki ryzyka, które mogą mieć niekorzystny wpływ na kształtowanie się niepokojących zachowań i zaburzeń u dzieci:

• Związane z dzieckiem:
• Geny, czyli żywy temperament (trudności z zapanowaniem nad emocjami, łatwe wpadanie w złość, impulsywność).
• Przewlekła choroba dziecka.
• Trudności w uczeniu się, opóźniony lub nieharmonijny rozwój dziecka.
• Słabo wykształcone umiejętności społeczne.
• Związane z rodziną;
• Samotne rodzicielstwo.
• Konflikty pomiędzy rodzicami.
• Choroby psychiczne występujące u rodziców (zwłaszcza depresja u matki).
• Sprzeczne poglądy rodziców dotyczące postepowania z dzieckiem.
• Niskie wykształcenie rodziców.
• Bezrobocie lub nadmierne pochłonięcie pracą („od rana do sukcesu”).
• Problemy finansowe.
• Brak pomocy innych członków rodziny w opiece nad dzieckiem.
• Związane z zachowania mi rodziców:
• Brak właściwej reakcji rodziców na sygnały wysyłane do nich przez dziecko (np. rodzice nie reagują na płacz, lęk, smutek dziecka).
• Nieokazywanie dziecku ciepła i zaangażowania.
• Zwracanie uwagi na porażki dziecka.
• Brak chwalenia.
• Zbyt surowe lub zbyt pobłażliwe metody wychowawcze.
• Stosowanie kar fizycznych wobec dziecka.
• Niewłaściwe oczekiwania wobec możliwości rozwoju dziecka (nadmierne oczekiwania).

Szukając odpowiedzi na pytanie, czy należy interweniować, szukać pomocy warto rozpatrywać pojawiające się zachowania w kontekście poniższych rodzajów:

• Zachowania drażniące – adekwatne do wieku zachowania, które niepokoją rodziców:
• Budzące niepokój sporadyczne zachowania (np. zniszczenie przedmiotu będące wynikiem dziecięcego eksperymentu);
• Częste i drażniące zachowania typowe dla dziecka w danym wieku (pobudzony pięciolatek po przyjściu z przedszkola nie ma ochoty się położyć, tylko stale nagabuje opiekunów, żeby wyszli z nim na rowerek);
• Trudności dostrzegane tylko przez rodziców o zbyt wygórowanych wymaganiach, których nie potwierdzają niezależni obserwatorzy („Najlepiej, gdyby moje dziecko w ogóle nie sprawiało problemów, w ogóle się nie ruszało nieproszone, niczego nie niszczyło”).
• Zachowania niepożądane – nieodpowiednie do wieku i poziomu rozwoju dziecka zachowania, które stanowią problem dla rodziców, innych dorosłych lub samego dziecka (np. dziecko reaguje płaczem na każdą przegraną, rzuca się na ziemię lub bije rodziców, gdy ci mu czegoś odmawiają).

Mogą one zwiastować poważniejsze problemy, ale istnieją również sposoby radzenia sobie z nimi.

• Zaburzenia – zbiór niepożądanych zachowań dziecka trwający co najmniej kilka miesięcy (klasyfikacje psychiatryczne mówią o min. 6 miesiącach). Zaburzenia znacząco wpływa na funkcjonowanie dziecka i jego otoczenia (rodziców, dziadków, osób w przedszkolu). Rozpoznanie u dziecka zaburzenia związane jest z odnalezieniem w jego funkcjonowaniu wielu trudnych, problemowych zachowań, które układają się w charakterystyczny obraz.

Możemy je podzielić zgodnie z obowiązującymi klasyfikacjami chorób ICD-10 i DSM-IV na:

• Eksternalizacyjne:
• Zespół nadpobudliwości psychoruchowej (ADHD) – najczęstsze zaburzenie występujące u dzieci występujące u dzieci i młodzieży, rozpoznawane u 3-8% populacji. Charakteryzuje się triada objawów: nadruchliwością, impulsywnością
  i deficytami uwagi. Dzieci z ADHD wymagają stałych i systematycznych oddziaływań terapeutycznych, niezależnie od innych rodzajów leczenia.
• Zaburzenia opozycyjno-buntownicze (ODD) – podstawowym przejawem zaburzeń opozycyjno – buntowniczych jest utrwalony wzorzec zachowań negatywistycznych, wrogich, buntowniczych, prowokacyjnych i niszczycielskich, które wyraźnie przekraczają normy dla danego wieku, ale nie występują poważniejsze naruszenia praw innych osób, jak w CD. Dzieci z ODD wykazują tendencję do aktywnego przeciwstawiania się prośba i normom dorosłych oraz do celowego „zadręczania’ innych ludzi. Zwykle są skłonne do złości, urazy i łatwo reagują zdenerwowaniem wobec innych osób, które obarczają wina za własne błędy i trudności. ODD rozpoznaje się u 3-5% dzieci, częściej u chłopców niż dziewczynek.
• Poważne zaburzenia zachowania (CD) – zaburzenia te diagnozujemy, gdy u dziecka pojawiły się minimum trzy zachowania doprowadzające do kolizji z prawem: agresja z użyciem niebezpiecznych przedmiotów, okrucieństwo wobec zwierząt, kradzieże, znęcanie się nad innymi, celowe niszczenie mienia, wagary. W przypadku rozpoznania tego problemu leczenia jest długie, trudne i wymaga dużej determinacji ze strony rodziców lub opiekunów dziecka.
• Internalizacyjne - określane są jako nadmiernie kontrolowane, składają się na syndrom wyrażający się w „rzutowaniu do wewnątrz” problemów psychicznych przeżywanych przez jednostkę. Symptomy charakterystyczne dla tego typu to: wycofanie, lęk, zachowania zahamowane. Nadmierne poczucie kontroli prowadzi do zbyt głębokiej, neurotycznej internalizacji norm społecznych, co jest przyczyną przesadnej ostrożności
  w nowych trudnych sytuacjach, nieśmiałości w kontaktach interpersonalnych
  (B. Urban, 2001, s. 95 ) Dzieci te nie są zauważalne przez nauczycieli ponieważ nie sprawiają większych kłopotów i podporządkowują się normom regulaminowym.
  W obrębie typu „zachowania internalizacyjne” mieszczą się dwa podtypy:
• zachowania świadczące o wycofaniu się dziecka z życia społecznego,
• przeżycia i zachowania sygnalizujące stany lękowe i depresyjne.
• pozostałe.

Zastanawiając się nad zachowaniami swoich dzieci, analizując te, które mogą być niebezpieczne i być początkiem poważniejszych problemów warto odnieść się do badań
i statystyk.

W okresie niemowlęcym rodzice mają stosunkowo niewiele obaw, dotyczą one najczęściej snu, jedzenia i nadmiernego płaczu. Miedzy pierwszym i drugim rokiem życia obawy nieco się nasilają, ale nadal dotyczą głównie spania i jedzenia. W wieku ok. 2 lat do niepokojów dołączają kwestie związane z moczeniem się i treningiem czystości. Obawy rodziców nasilają się znacznie podczas trzeciego roku życia dziecka, wówczas pojawiają się problemy wychowawcze i trudności z radzeniem sobie z zachowaniem pociechy (np. wybuchami złości) lub słabe relacje z rodzeństwem i rówieśnikami. Okazuje się, że ponad 12% trzylatków matki opisują jako nadmiernie ruchliwe, 10% jako trudne do okiełznania, a 9% - jako stale wymuszające uwagę. Około 25% trzylatków prezentuje niepożądane zachowania.
U cztero- i pięciolatków łatwiej rozpoznać wzorzec zachowania, można wówczas mówić
o niepokojących zachowaniach, rzadziej o zaburzeniach. Poważne wątpliwości co
do zachowania swoich dzieci ma 20% matek czterolatków, częste bo dotyczące 8% są zaburzenia opozycyjno – buntownicze, u niektórych dzieci można też zaobserwować stały wzorzec nadruchliwości, impulsywności i kłopotów z koncentracją uwagi, który pozwoli w przyszłości myśleć o diagnozie ADHD (dotyczy to ok. 3% dzieci w tym wieku). Pocieszającym jest fakt, że u około połowy dzieci w tym wieku zachowania buntownicze i negatywistyczne znikają samoistnie do ósmego roku życia. W omawianym okresie rodzice często są zaniepokojeni kłopotami w kontaktach społecznych dziecka, jego umiejętnościami społecznymi i komunikacyjnymi oraz zdolnością do dbania o siebie (samodzielność w jedzeniu, umiejętności samoobsługowe). Dla wielu rodziców kłopotliwe w tym wieku mogą być również lęki i niepokoje dzieci, te jednak w sposób naturalny są wówczas nasilone. W grupie sześciolatków nadal około 12% prezentuje wzmożone zachowania trudne. Dorośli najczęściej koncentrują się na trudnościach dotyczących nadruchliwości i opozycyjności, w tej grupie wiekowej nierzadkie są też objawy lękowe, depresyjne, wycofania społecznego i to zarówno u dziewcząt, jaki chłopców. Ten okres - wyjścia dziecka do szkoły staje się momentem, kiedy uwidaczniają się na tle grupy oraz w sytuacji zadaniowej podczas lekcji, trudności w postaci wolnego tempa pracy, niezgrabność ruchowa, trudności w zdobywaniu wiedzy. W wieku wczesnoszkolnym nadal największymi problemami są ADHD, zachowania opozycyjno – buntownicze i ryzyko specyficznych trudności w uczeniu się. Ważne stają się też relacje społeczne i kłopoty z nimi związane, w tym przemoc rówieśnicza, która może być przyczyną traumy dziecka oraz odmowy chodzenia do szkoły. Dzieci w wieku szkolnym mogą cierpieć nadal z powodu zaburzeń mających początek w okresie przedszkolnym (moczenie, lęk separacyjny). Dla wielu dzieci szkoła i związane z nią kłopoty, np. nauka, dostosowanie zachowania do wymagań otoczenia są problemem do końca edukacji. Ponad 10 % nastolatków cierpi z powodu różnorodnych zaburzeń rozwojowych i emocjonalnych, a tylko około ¼ z nich rozwija się w sposób harmonijny. Adolescencja jest trudnym okresem dla młodych ludzi i ich rodziców. Z jednej strony nastolatki walczą o samodzielność i wolność, a z drugiej strony niełatwo poradzić im sobie z odpowiedzialnością i akceptacją siebie jako dorastających osób. Problemy jakie mieli w dzieciństwie, najczęściej zaostrzają się, np. nastolatki z ADHD mają kłopoty z powikłaniami, takimi jak globalne zaległości w nauce, brak motywacji do pracy
i narastające zachowania antyspołeczne (u niektórych prowadzące do kolizji z prawem).
Na okres nastoletni przypada często początek eksperymentów z substancjami psychoaktywnymi oraz inicjacja seksualna. Wielu młodych ludzi podejmuje ryzykowne zachowania. Relacje rodzinne w wielu domach mogą być napięte i na tyle trudne, że wskazana jest pomoc osoby z zewnątrz – specjalisty.

Zachowanie traktujemy jako problemowe, jeśli jego natężenie, częstotliwość, czas utrzymywania się i następstwa znacząco odbiegają od typowych zachowań dzieci w danym wieku. Zachowanie to nie zmienia się w czasie, a jeśli już, to nasila się, a nie znika.

Charakterystyka zachowania niepożądanego:

Cecha zachowania/robocza definicja/przykład:

• Natężenie, moc zachowania/To siła, a więc wpływ, jaki wywarło ono na dorosłych z otoczenia, ilość energii, jaką zużytkowali na okiełznanie tego zachowania./ Każda porażka w grze wywołuje u dziecka utrzymującą się przez około godzinę rozpacz, krzyk i potrzebę niszczenia przedmiotów.
• Częstotliwość/To jego frekwencja, a więc ile razy pojawia się w ciągu tygodnia, dnia, itd./Siedmiolatek prowokuje kłótnie z rodzicami średnio pięć razy dziennie.
• Znaczenie zachowania/Jak bardzo zachowanie zwraca uwagę opiekunów, jak bardzo jest dziwne i ekscentryczne./Z powodu wybuchów złości rodzice nie mogą zabierać dziecka na zakupy.
• Czas trwania/okres, przez jaki utrzymuje się zachowanie./Warto pamiętać, że z reguły okres od trzech do sześciu tygodni w nowym otoczeniu to czas na adaptację do nowego środowiska, na przykład płacz po pójściu do przedszkola trwający przez pierwsze trzy tygodnie. Psychiatrzy przyjmują cezurę czasową – rozpoznanie zaburzenia wymaga zazwyczaj sześciu miesięcy utrzymywania się zachowania w stopniu zaburzającym funkcjonowania.
• Podatność na interwencje/Liczba metod stosowanych przez rodziców, które okazały się nieskuteczne./Jeśli co najmniej dwie metody (właściwie dobrane) były konsekwentnie stosowane przez minimum trzy tygodnie, możemy myśleć o oporności zachowania.

Zachowanie jest tym trudniejsze, im większe jest jego natężenie częstotliwość oraz dłuższy czas trwania, a jego znaczenie bardziej dla nas niezrozumiałe i dziwaczne. Zawsze porównujemy zachowanie dziecka do zachowania rówieśników, ponieważ niektóre zachowania są w pewnym wieku normą, a inne niepokojącym sygnałem. Należy również przeczekać okres adaptacji dziecka w nowym środowisku.

Jeśli obserwowane u dziecka zachowania tworzą stały, utrzymujący się wzorzec funkcjonowania przypominający nam któreś z występujących u dzieci zaburzeń, warto zwrócić się o pomoc do specjalisty.

Analizując zachowanie dziecko należy zadać sobie pytanie, kiedy powinno się interweniować. Czy z zachowaniem mogą pracować skutecznie sami rodzice, czy wymaga ono konsultacji u specjalisty? Zadaniem specjalisty jest określenie, czy zgłaszane zachowanie jest objawem zaburzenia, choroby dziecka, czy wynika z trudności rodzica w wyznaczaniu granic (tj. odmawianiu, konsekwentnym przestrzeganiu zasad). W każdej sytuacji, która niepokoi Państwa lub Wasze dzieci na tyle, że zgłaszają potrzebę pomocy, należy skorzystać ze wsparcia profesjonalisty. Mając na uwadze też fakt, że proponowane oddziaływania będą dotyczyły nie tylko dziecka, ale przede wszystkim rodziców lub całej rodziny. Jeśli problemy dziecka wynikają z trudnej sytuacji rodzinnej – przemocy, uzależnienia rodziców – to zawsze wymaga ono ochrony i pomocy specjalistycznej.

Magdalena Pękalak-Pawłowicz

 

Literatura: „Sposób na trudne dziecko. Przyjazna terapia behawioralna.”
A. Kołakowski, A. Pisula, 2015, GWP

 

Wykaz książek dla rodziców, które mogą być pomocne w procesie wychowania

• ,,Dzieci o silnej woli. Od konfliktu do współpracy”. Robert J. MacKenzie
• ,,Złość i agresja u dzieci”. Joshua D.Sparrow, Thomas B.Brazelton
• „Kiedy pozwolić? Kiedy zabronić? ” Robert J. MacKenzie
• ,,Potrzeby emocjonalne dziecka. Praktyczny poradnik dla rodziców i specjalistów”. John Philip Louis, Karen McDonald Louis
• „Sposób na trudne dziecko. Przyjazna terapia behawioralna.” Artur Kołakowski, Agnieszka Pisula
• „10 błędów popełnianych przez dobrych rodziców”. Kevin Steede
• „ADHD – zespół nadpobudliwości psychoruchowej. Poradnik dla rodziców i wychowawców”. T.Wolańczyk, A.Kołakowski, A.Pisula, A.Bryńska
• „ADHD. Podjąć wyzwanie. Kompletny przewodnik dla rodziców”. Barkley Russel A.
• „Co wolno dziecku? Rozsądne ustalanie granic”. M.Herbert
• „Dyscyplina bez krzyku i bicia. Praktyczne rozwiązania najczęstszych problemów dotyczących zachowania dzieci”. Jerry Wyckoff, Barbara C. Unell
• „Grzeczne dziecko. Jak ustalać zdrowe granice i wspierać samodzielność”. Thomas B.Brazelton, Joshua D.Sparrow
• „Jak mówić do nastolatków, żeby nas słuchały, jak słuchać żeby z nami rozmawiały”. A.Faber, E.Mazlish
• „Rywalizacja rodzeństwa” Brazelton, Joshua D.Sparrow
• „Szczęśliwi rodzice- szczęśliwe dzieci. Praktyczny przewodnik”. K.Łukawska
• „Trening umiejętności wychowawczych dla rodziców i specjalistów. Praktyczny przewodnik”. M.Całusińska, W.Malinowski
• „Uparte dzieci od konfliktu do współpracy”. R. MacKenzie
• „Zaburzenia zachowania u dzieci. Teoria i praktyka”. A. Kołakowski.
• „Jak mówić, żeby dzieci nas słuchały. Jak słuchać, żeby dzieci do nas mówiły”. A.Faber, E.Mazlish
• „Jak mówić, żeby dzieci się uczyły i w domu i w szkole”. A.Faber, E.Mazlish
• „Jak mówić, żeby maluchy nas słuchały”. J.Faber, J.King
• „Rodzeństwo bez rywalizacji. Jak pomóc własnym dzieciom żyć w zgodzie, by samemu żyć z godnością”. A.Faber, E.Mazlish
• „Trudne emocje u dzieci. Jak wspólnie rozwiązywać problemy w domu i w szkole”. Ross W.Greene
• „Dziecko czy muszę ci to jeszcze raz to powtarzać?”. McCready Amy
• „Skuteczna dyscyplina”. Thomas W. Phelan
• „Krzyczeć, bić, niszczyć. Agresja u dzieci w wieku do 13 lat”. Rumpf Joachim
• „Wychowanie bez porażek”. Thomas Gordon
• „Kiedy Twoja złość krzywdzi dziecko. Poradnik dla rodziców”. McKay Matthew
• „Nieposłuszne dziecko. 8 kroków do poprawy zachowania.” Russel A. Barkley, Christine M. Benton